- डॉ. रमेश ठाकुरः

अद्य गोवानामकप्रदेशस्य स्वातन्त्र्यप्राप्तेः चतुःषष्टितमं वर्षं पूर्णं जातम्। प्रतिवर्षं १९ दिसम्बरदिनं “गोवामुक्तिदिवसः” इति रूपेण आचर्यते। मुक्तिदिवसः राष्ट्रवादीभावनाभिः संयुक्तः सः अनुभावः अस्ति, यः न केवलं प्रत्येकं भारतीयं स्वाधिकाररक्षणार्थं संघर्षाय प्रेरयति, अपि तु साहसस्य संबलमपि ददाति।

१५ अगस्त १९४७ दिने यदा सम्पूर्णो देशः स्वातन्त्र्योत्सवम् आचरति स्म, तदा गोवा पुर्तगालीशासनस्य शृङ्खलाभिः बद्धा आसीत्। गोवामुक्तिदिवसः अस्य अन्यायस्य अन्तस्य, गोवायाः वास्तविकस्वातन्त्र्यस्य च उत्सवः अस्ति। भारतस्य स्वातन्त्र्यप्राप्तेः चतुर्दशवर्षानन्तरं गोवा मुक्ताभवत्। एषा घटना “गोवाक्रान्तिः” इति नाम्ना अपि प्रसिद्धा अस्ति, यस्य अद्य चतुःषष्टितमी वार्षिकी आचर्यते।

गोवायाः स्वातन्त्र्याय सैन्यबलैः क्रान्तिकारिभिश्च १९ दिसम्बरदिनाङ्कः निश्चितः आसीत्। एषा तिथिः गोवायां पुर्तगालीऔपनिवेशिकशासनस्य अन्तस्य, भारतीयसशस्त्रबलानां साहसिकाभियानस्य च प्रतीकः अस्ति।

उल्लेखनीयं यत् षोडशशताब्दीतः एव पुर्तगालिनः गोवायां आधिपत्यं स्थापयितुं प्रारब्धवन्तः। संवत्सरे १४९८ वास्कोडिगामा समुद्रमार्गेण भारतं प्राप्तवान्, ततः पुर्तगालिनः शनैः शनैः भारतस्य तटीयप्रदेशेषु निवासं कर्तुं प्रारब्धवन्तः। तदनन्तरं ते व्यापारिकराजनैतिकदुर्गाणि निर्मातुं प्रवृत्ताः, शनैः शनैः च स्वाधिपत्यं स्थापितवन्तः। तेषां साम्राज्यस्य अन्तः संवत्सरे १९६१ अभवत्।

गोवामुक्तये भारतीयसैन्याभियानः अतिवेगेन आरब्धः, यस्य समक्षं पुर्तगालीसेना केवलं कतिपयघण्टाः एव स्थातुं शक्तवती। अभियानस्य मध्ये एव प्रायः दशसहस्राणि पुर्तगालीसैनिकाः आत्मसमर्पणं कृत्वा शस्त्राणि भूमौ निक्षिप्तवन्तः। संवत्सरे १९६१ भारतीयसेनया “ऑपरेशन विजय” इति नामकाभियानेन स्वीयेन अदम्यशौर्येण गोवा प्रायः चतुर्शतपञ्चाशतवर्षीयात् पुर्तगालीशासनात् मुक्ताभवत्। भारतीयसेनया निरन्तरं षट्त्रिंशत्-चत्वारिंशत्-घण्टापर्यन्तं सैन्याभियानं चालयित्वा गोवा, दमनं, दीवं च पुर्तगालिनां नियन्त्रणात् मोचयितुं सफलता प्राप्ता।

पुर्तगालीशासनात् मुक्तेः अनन्तरं संवत्सरे १९८७ गोवा भारतस्य पञ्चविंशतितमं राज्यं घोषितम्। गोवा संवत्सरात् १५१० आरभ्य १९६१ पर्यन्तं पुर्तगालिनां अधिकाराधीनं आसीत्। पुर्तगालिनः केनापि प्रकारेण गोवां त्यक्तुं न इच्छन्ति स्म, तस्याः प्राकृतिकसौन्दर्यं सम्पदं च स्वाधीनं कर्तुम् इच्छन्तः। भारतः १९४७ तमे वर्षे आङ्ग्लेभ्यः स्वातन्त्र्यं प्राप्तवान्, किन्तु गोवा तदा अपि पुर्तगालिनां दास्ये आसीत्। अतः देशः पूर्णतया स्वातन्त्रः इति न मन्यते स्म, यतो हि देशस्य महत्त्वपूर्णः अंशः विदेशीयशासनाधीनः आसीत्।

गोवायाः स्वातन्त्र्याय आन्दोलनः १९४० तमे दशके आरब्धः। १९४६ तमे वर्षे डॉ. राममनोहरलोहिया पुर्तगालिनां विरुद्धं स्वरं उद्घोषयितुं भारतीयान् प्रेरितवान्। तस्य आह्वानं स्वीकृत्य राष्ट्रवादीविचारैः प्रेरिताः जनाः सामूहिकरूपेण गोवामुक्तिसङ्ग्रामं कृतवन्तः, यस्य फलस्वरूपं गोवा मुक्ताभवत्।

प्रारम्भे क्रान्तिकारिभिः अहिंसा, शान्तिपाठः, कूटनीतिमार्गश्च अनुसृतः। किन्तु तेषां उदारतायाः पुर्तगालीसेनया दुरुपयोगं कृत्वा दमनं निरन्तरं कृतम्। अन्ततः आन्दोलनकारिणः अपि शस्त्रग्रहणं कृतवन्तः। १९४७ तमे वर्षानन्तरं गोवायां स्वातन्त्र्यभावना अधिकं तीव्रा अभवत्। गोवामुक्त्यर्थं आन्दोलनं न केवलं गोवायां, अपि तु सम्पूर्णे देशे प्रवर्धितम्।

डॉ. राममनोहरलोहिया इत्यादयः राष्ट्रियनेतारः गोवां आगत्य आन्दोलनाय दिशां दत्तवन्तः। अनेकाः नामहीनाः क्रान्तिकारिणः अपि अस्मिन् संग्रामे सहभागी अभवन्। राष्ट्रीयस्वयंसेवकसंघस्य स्वयंसेवकाः अपि अग्रिमपङ्क्तौ स्थिताः। सत्याग्रहैः, विरोधप्रदर्शनैः, जनसभाभिः च पुर्तगालीशासनस्य विरोधः कृतः। पुर्तगालीसरकारा आन्दोलनं निर्दयतया दमनं कृतवती, अनेकान् स्वातन्त्र्यसेनानीन् कारागारे निक्षिप्य अत्याचारान् अकरोत्।

ततः अनन्तरं भारतसरकारा सैन्यं प्रेषितवती। “ऑपरेशन विजय” नामकाभियानेन भारतीयसेनया पुर्तगालिनां सामर्थ्यं भग्नम्। एषः अभियानः गोवामुक्त्यर्थं निर्णायकः सिद्धः। १७ दिसम्बर १९६१ दिने अभियानः आरब्धः, यस्मिन् भारतीयस्थलसेना, नौसेना, वायुसेना च, प्रायः त्रिंशत्सहस्रसैनिकैः सह, सहभागी अभवन्। भारतीयसेनया रणनीत्यनुसारं पुर्तगालिनां प्रमुखमार्गेषु प्रथमं नियन्त्रणं स्थापितम्।

गोवायां प्रवेशमार्गः पुर्तगालिनां द्वारा विस्फोटेन ध्वंसितः, किन्तु भारतीयसैनिकाः न न्यवर्तन्त। तदनन्तरं भारतीयवायुसेनया पुर्तगालीठिकाणेषु तीव्रं आक्रमणं कृतम्, स्थलसेनया च सर्वतः मोर्चा गृहीतः। तदा पुर्तगालिनः अवगच्छन्त स्म यत् ते अधिककालं स्थातुं न शक्नुवन्ति। ततः पुर्तगालीगवर्नरः मेन्यू वासलो डी सिल्वा औपचारिकरूपेण आत्मसमर्पणपत्रे हस्ताक्षरं कृत्वा गोवातः पुर्तगालिनां निर्गमनस्य आरम्भं कृतवान्।

एवं गोवामुक्तिः भारतीयइतिहासे साहसस्य, सङ्कल्पस्य, राष्ट्रप्रेम्नः च अमरः अध्यायः अभवत्।

(लेखकः, स्वतंत्र टिप्पणीकारोऽस्ति।)

---------------

हिन्दुस्थान समाचार