Enter your Email Address to subscribe to our newsletters
पटना, 18 दिसंबरमासः (हि.स.)।
भोजपुरीलोकसंस्कृतेः महान् संवाहकः, लोकनाटककारः, समाजसुधारकश्च भिखारीठाकुरः प्रत्येकं वर्षं श्रद्धया सम्मानपूर्वकं च स्मर्यते। सः “भोजपुरीशेक्सपीयरः” इति प्रसिद्धः अस्ति, यतो हि स्वकृतिभिः ग्रामीणसमाजस्य यथार्थं, पीडां, संघर्षं, आशां च सजीवरूपेण निरूपितवान्। भिखारीठाकुरः केवलं कलाकारः न आसीत्, अपि तु लोकचेतनायाः संवाहकः सामाजिकपरिवर्तनस्य अग्रदूतश्च आसीत्।
भिखारीठाकुरस्य जन्म १८ दिसम्बर् १८८७ तमे वर्षे बिहारराज्यस्य सारणजनपदे कुतुबपुरग्रामे अभवत्। तस्य जीवनं कष्टैः अभावैः च व्याप्तम् आसीत्, किन्तु सः तान् अनुभवानेव स्वकलायाः शक्तिं अकरोत्। औपचारिकी शिक्षा अल्पा आसीत्, तथापि लोकजीवनस्य गहनबोधः संवेदनशीलदृष्टिश्च तं महान्तं स्रष्टारं अकरोत्। नाटकगीतलोकनाट्यादिभिः सः तस्य समाजस्य स्वरं उद्दीपितवान्, यः प्रायः मुख्यधारातः उपेक्षितः भवति।
तस्य रचनानां केन्द्रं ग्रामीणसमाजः आसीत्, विशेषतः स्त्रीणां व्यथा, प्रवासिकश्रमिकाणां दुःखं, सामाजिककुरीतयश्च। “बिदेसिया” इति तस्य सर्वाधिकं प्रसिद्धं नाटकं अस्ति, यस्मिन् परदेशगतस्य पत्युः प्रतीक्षायां तिष्ठन्त्याः स्त्रियाः वेदना करुणया चित्रिता अस्ति। अद्यापि एतन्नाटकं तावत् प्रासङ्गिकम् अस्ति, यतो हि प्रवासनस्य समस्या अद्यापि समाजस्य महती वास्तविकता अस्ति।
भिखारीठाकुरः “बेटीबेचवा”, “गबरघिचोर”, “कलियुगप्रेम”, “ननदभौजाई” इत्यादिनाटकैः बालविवाहं, दहेजप्रथां, स्त्रीशोषणं, नैतिकपतनं च तीव्रतया आलोचितवान्। तस्य विशेषता आसीत् यत् सः उपदेशात्मकः न आसीत्, अपि तु मनोरञ्जनेन सह सामाजिकसन्देशं ददाति स्म। लोकगीतं, हास्यं, व्यङ्ग्यं, करुणां च संयोज्य तस्य रचनाः जनमानसं अत्यन्तं समीपं नीतवन्तः।
तस्य नाट्यमण्डल्या ग्रामे ग्रामे गत्वा नाटकप्रदर्शनं कुर्वन्ती जनानां केवलं मनोरञ्जनं न अकरोत्, अपि तु चिन्तनाय अपि प्रेरयत्। भिखारीठाकुरः भोजपुरीलोकभाषायै मञ्चीयं गौरवं प्रदत्तवान्, तथा च एतत् सिद्धं कृतवान् यत् जनभाषायामपि गम्भीरं प्रभावशालीं साहित्यं सृज्यते। लोककलां सः अभिव्यक्तेः सशक्तं माध्यमं कृत्वा समाजसुधारे महत्त्वपूर्णं योगदानं दत्तवान्।
भिखारीठाकुरस्य जीवनं सादगीसंघर्षसमर्पणस्य प्रतीकं आसीत्। सः स्वकलां केवलं जीविकोपायं न अकरोत्, अपि तु सामाजिककर्तव्यरूपेण एव स्वीचकार। तस्य रचनाः अद्यापि नाट्यमञ्चेषु, अनुसन्धानकार्येषु, लोकसंस्कृत्युत्सवेषु च जीविताः सन्ति। भोजपुरीसाहित्ये लोकनाट्यपरम्परायां च तस्य योगदानम् अमिटम् अस्ति।
तस्य जयन्ती केवलं स्मरणस्य अवसरः न, अपि तु संकल्पस्य दिवसः अपि अस्ति— यत् वयं तस्य विरासतं अग्रे नयेम। येषां जनानां स्वरं सः उत्थापितवान्, तेषां समस्याः अद्यापि केनचित् रूपेण विद्यमानाः सन्ति। अतः तस्य रचनाः अस्मान् संवेदनशीलान्, जागरूकान्, उत्तरदायिनः नागरिकान् भवितुं प्रेरयन्ति।
निःसन्देहं भिखारीठाकुरः भारतीयलोकसंस्कृतेः एषः स्तम्भः अस्ति, यस्य प्रासङ्गिकता कालेन सह अधिकाधिकं वर्धते। तस्य जयन्त्यां तं नत्वा एतदेव वक्तुं शक्यते— यावत् लोकभाषा, लोकनाट्यं, लोकसंवेदना च जीविष्यन्ति, तावत् भिखारीठाकुरस्य नाम तस्य सृजनात्मकावदानं च अमरं भविष्यति।
---------------
हिन्दुस्थान समाचार