पूर्वीचंपारणम्,02 दिसंबरमासः (हि.स.)।

समये सम्यक् उचितं जलप्रबन्धनं कृतम् चेत् रबिसस्यानाम् उत्पादनं वर्धते इति उक्तवन्तः पूर्वी चम्पारणजिलस्य परसौनीप्रदेशस्थित कृषिविज्ञानकेन्द्रस्य कृषि अभियन्त्रणविशेषज्ञः डाक्टर अंशु गंगवार महोदयाः किसानान् अवदन्।

ते अवदन् यत् फसलानां यथोचितवृद्धये विकासाय च जलं अतीव आवश्यकम्। बहवः खनिजतत्त्वाः रासायनिकयौगिकाः च भूमौ विद्यमानाः भवन्ति किन्तु पौधाः तान् गृहीतुं न शक्नुवन्ति। अतः एव जलं भूमौ पोषकतत्त्वान् द्राव्यमयीकरोति येन पौधाः तदोषधांशान् अवशोष्य स्वस्य हरितभागं प्रति नेतुं शक्नुवन्ति।

वैज्ञानिकः गंगवार महोदयाः अवदन् यत् कृषकाणां फसले द्वौ कार्यौ कृते जलस्य आवश्यकता अस्ति। एकं तु पौधस्य संरचनावृद्धये द्वितीयं वाष्पोत्सर्जनक्रियायै। पौधसंरचनावृद्धौ केवलम् एकप्रतिशतभागः एव उपयुज्यते। अवशिष्टं षट्षष्टिप्रतिशतभागं वाष्पोत्सर्जनेन वातावरणं गृह्णाति। अतः अत्यधिकं जलं च अल्पं जलं च उभयं पौधविकासाय हानिकारकमेव। अतः कृषकभ्रातृभ्यः आवश्यकतानुसारमेव सिंचनं करणीयम्।

ते अवदन् यत् सर्वक्षेत्रे जलं वहयित्वा तस्य अपव्ययं कर्तुं न युक्तम्। केवलं मूलप्रदेशस्य सिंचनं कृत्वा पौधविकासः श्रेष्ठतया भवति।

डाक्टर गंगवार महोदयैः रबीऋतौ बवितव्येषु प्रधानफसलेषु जलप्रबन्धनम् विषदरीत्या निरूपितम्। गेहूं मसूर सरसपः मक्का आलूकं च सस्येषु उचितं जलप्रबन्धनं न कृतं चेत् उत्पादनं बाध्यते।

गोधूमे सिंचनम् अत्यन्तं महत्वपूर्णम् अस्ति। गेहूं फसले 3 अथवा 4 वारं सिंचनस्य आवश्यकता। प्रथमसिंचनं बुआय्याः 20 25 दिने द्वितीयं 40 45 दिने तृतीयं 65 70 दिने चतुर्थं 90 95 दिने कर्तुं शक्यते।

मसूरफसले जलप्रबन्धनम् सामान्यतया मसूरः अल्पजलस्थितौ एव उप्यते। यदि शीतकाले वर्षा न भवति तर्हि सिंचनस्य आवश्यकता भवति। फली निर्माणसमये आद्रता अभावः न भवेत् इति सावधानता करणीय। सिंचितप्रदेशेषु बुआय्याः 45 60 दिने एकं लघुसिंचनं पर्याप्तम्। यदि वर्षा जातास्ति तर्हि सिंचनस्य आवश्यकता नास्ति। मसूर गेहूं उभयत्र स्प्रिंकलरविधिः उत्तमा।

सर्षपस्य सस्ये प्रथमसिंचनं 30 35 दिने कर्तुं शक्यते। यदि मौसमः शुष्कः अस्ति वर्षा च नास्ति तर्हि 60 70 दिने यस्मिन् काले फलीविकासः दानभरः च भवति तस्मिन् काले सिंचनं करणीयम्।

मक्कासस्ये 4 5 वारं सिंचनम् अपेक्षितम्। प्रथमसिंचनं 25 30 दिने द्वितीयं 55 60 दिने तृतीयं 75 80 दिने चतुर्थं 110 115 दिने पञ्चमं 120 125 दिने करणीयम्। आवश्यकतायां अतिरिक्तसिंचनं भूमिनमीनुसारं युक्तम्।

आलूसस्ये बुआयसमीपे भूमि-आद्रता अल्पा चेत् तत्क्षणमेव सिंचनम्। अन्यथा 12 15 दिने प्रथमसिंचनं कर्तव्यम्। विशेषतया यदा आलू 2 5 प्रतिशत जमावस्था प्राप्तवान् तदा प्रथमसिंचनम्। अंकुरणसमये 10 12 दिनान् मध्ये आवश्यकतानुसार सिंचनम्। खुदाईपूर्वं 10 दिने सिंचनं न कर्तव्यम्। सिंचनकाले एकतृतीयांशकूडः शुष्कः भवेत् द्वितृतीयांशकूड एव सिंचितः। एवं कूडः न पतति आलू उत्पादनं च श्रेष्ठं भवति।

ते उपदिष्टवन्तः यत् ड्रिप सिंचनविधिः मक्का आलू च फसलेषु अत्युत्तमा। स्प्रिंकलर ड्रिप च उभयविधिभ्यां बहवः लाभाः – जलसंग्रहः पोषकतत्त्वसंग्रहः भूमिक्षरणनिवारणम् उत्तमविकासः उच्चोत्पादनं च। स्प्रिंकलरविधिं अपन्य कृषकाः रबीफसले पालेभ्यः सरलतया रक्षितुं शक्नुवन्ति।

---------------

हिन्दुस्थान समाचार