डॉ. मयंकचतुर्वेदी

भोपालम्, 27 दिसंबरमासः (हि.स.)। मध्यप्रदेशस्य इतिहासे वर्षं २०२५ एतस्मिन्नर्थे अपि अङ्कितं भविष्यति यत् अस्मिन् वर्षे प्रकृति-वन्यजीव-संरक्षणस्य दिशायां अनेकानि महत्त्वपूर्णानि सफल-प्रयोगाणि समपद्यन्त। यः चीता भारतदेशेन सन् १९५२ तमे वर्षे सर्वथा नष्टः इति मन्यते स्म, स एव चीता २०२५ तमे वर्षे मध्यप्रदेशस्य भूमौ न केवलं धावमानः दृश्यते स्म, अपि तु स्वयमेव मध्यप्रदेशस्य पूर्णतः स्थायी निवासी इव अभवत्। एवम् अयं वर्षः मध्यप्रदेशाय चीता-संरक्षणस्य प्रयोगात्मक-चरणात् निर्गत्य विश्वसनीय-सफलतायाः दिशि अग्रसरितुं निर्णायकः सिद्धः अभवत्। मुख्यमंत्री डॉ. मोहनयादवः उक्तवान् यत् राज्यस्य समृद्धायां वन-संपत्तौ चीता मुकुटमणि-कोहिनूरयोः सदृशः अस्ति।

अस्य सम्पूर्णस्य वृत्तान्तस्य केन्द्रबिन्दुः अभवत् श्योपुर-जनपदे स्थितः कूनो-राष्ट्रीय-उद्यानः, यत्र “प्रोजेक्ट्-चीता” इति योजनायाः आधारशिला स्थापिता आसीत्। प्रारम्भिकेषु वर्षेषु अस्य परियोजनायाः विषये नानाविधाः शङ्काः उत्पन्नाः। केषाञ्चन चीतानां मृत्युः, पर्यावरणीय-अनुकूलनसम्बन्धाः प्रश्नाः, राजनैतिक-आलोचनाः च समक्षं आगताः। किन्तु २०२५ तमे वर्षे आगते सति चित्रं शनैः शनैः परिवर्तितम्। वर्षस्य आरम्भे कूनो-उद्यानमध्ये प्रौढ-चीतानां शावकानां च सहितं प्रायः अष्टाविंशतिः (२८) चीता सक्रियाः आसन्। एषः सङ्ख्याङ्कः अस्य सूचकः आसीत् यत् चीता भारतीय-परिस्थितिषु स्वयम् अनुकूलितुं आरब्धवान् अस्ति, तथा च अयं प्रयोगः प्रयासमात्रात् परं गत्वा फलप्रदः भवितुम् आरब्धः।

२०२५ तमे वर्षे कूनो-वनप्रदेशे चीतानां व्यवहारोऽपि परिवर्तितः दृष्टः। ते स्वयमेव मृगयानं कर्तुं प्रवृत्ताः, स्वस्व-क्षेत्राणि निश्चितवन्तः, तथा च सर्वाधिकं महत्त्वपूर्णं यत् तैः प्रजननं स्वीकृतम्। नवम्बर् २०२५ तमे मासे भारतभूमौ जाता मादा-चीता “मुखी” नाम्नी या पञ्च स्वस्थ-शावकान् अजनयत्, तदा एषा वार्ता न केवलं मध्यप्रदेशाय, अपि तु सम्पूर्ण-देशाय ऐतिहासिकी अभवत्। एषा भारतभूमौ प्रथमवार्ता आसीत् यत्र स्वदेशे जाता चीता सफलतया शावकान् अजनयत्।

डिसेम्बर् २०२५ तमे मासे अन्तर्राष्ट्रीय-चीता-दिवसे कूनो-उद्यानः अन्यं महत्त्वपूर्णं क्षणं द्रष्टुम् अलभत। चीता “वीरा” नाम्नी तस्याः द्वौ शावकौ च मुक्त-वनप्रदेशे विचरणार्थं विसृष्टौ। एतत् अस्य सूचकं अभवत् यत् “प्रोजेक्ट्-चीता” इदानीं निरुद्ध-बाड़ा-व्यवस्थायाः निरन्तर-मानवीय-निरीक्षणस्य च चरणात् अग्रे गतः अस्ति। २०२५ तमे वर्षे मध्यप्रदेश-सरकारेण वन-विभागेन च स्पष्टं कृतं यत् चीता-संरक्षणं केवलं एकस्मिन् स्थाने सीमितं कर्तुं भविष्ये जोखिमपूर्णं भवितुम् अर्हति। अस्यैव चिन्तनस्य आधारेण गांधीसागर-वन्य-अभयारण्यं राज्यस्य द्वितीयं चीता-आवास-केन्द्रं घोषितम्। अप्रैल् २०२५ तमे मासे कूनो-उद्यानात् केचन चीता अत्र स्थानान्तरिताः।

एवमेव २०२५ तमे वर्षे एतदपि घोषितं कृतं यत् नौरादेही अर्थात् वीराङ्गना-दुर्गावती-व्याघ्र-अभयारण्यं तृतीयं चीता-आवास-केन्द्रं रूपेण विकसितं भविष्यति। अद्यापि तत्र चीतानां स्थानान्तरणं भविष्य-योजनायां एव अस्ति, तथापि प्रशासनिक-अनुमोदनं प्रारम्भिक-तैयार्यः च एतत् स्पष्टं कुर्वन्ति यत् राज्य-प्रशासनं एतां परियोजनां अल्पकालिक-उपलब्धिं न मन्यते, अपि तु आगामि-पीढीनां विरासत्-रूपेण पश्यति।

वर्षस्य अन्ते मध्यप्रदेशे एकत्र प्रायः एकत्रिंशत्-द्वात्रिंशत् (३१–३२) चीता अभिलेखिताः। तथापि अस्य सम्पूर्णस्य वर्षस्य महत्तमा उपलब्धिः केवलं सङ्ख्यावृद्धिः न आसीत्। वास्तविक-सफलता तेषु लक्षणेषु निहिता आसीत् ये भूमौ प्रत्यक्षतया दृष्टाः—शावकानां जीवित-दरस्य वृद्धिः, मुक्त-वनप्रदेशे स्वाभाविक-व्यवहारः, नवीन-क्षेत्रेषु चीतानां अनुकूलन-क्षमता, मानव-हस्तक्षेपे शनैः शनैः न्यून-निर्भरता च। एते सर्वे सङ्केताः दर्शयन्ति यत् “प्रोजेक्ट्-चीता” सम्यक्-दिशायां अग्रे गच्छति।

२०२५ तमे वर्षे “प्रोजेक्ट्-चीता” राष्ट्रीय-स्तरे नवाचार-पुरस्कारं अपि प्राप्तवान्। एतेन मध्यप्रदेशस्य परिचयः केवलं “टाइगर्-स्टेट्” इति सीमायाः परं गत्वा अन्तर्राष्ट्रीय-मञ्चे एकं सफलं संरक्षण-मॉडल् इति स्थापितः। यदि २०२५ तमे वर्षं एकेन शब्देन परिभाषितं कर्तव्यं स्यात्, तर्हि सः “टर्निङ्-पॉइण्ट्” इति कथ्येत। अयं सः वर्षः यदा मध्यप्रदेशे चीता-संरक्षणं प्रयोगात्मक-स्तरात् अग्रे गत्वा विश्वसनीय-सफलतायाः मार्गं स्वीकृतवान्। राज्ये चीतानां प्रत्यागमनेन सह मध्यप्रदेशस्य परिचयः अपि इदानीं नवीन-वेगेन “चीता-स्टेट्” इति रूपेण अग्रे वर्धते।

प्रदेशस्य मुख्यमंत्री डॉ. मोहन यादवः अपि उक्तवान् यत् प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी-महोदयस्य सङ्कल्पानुसारं श्योपुर-स्थिते कूनो-राष्ट्रीय-उद्यानस्थले चीतानां पुनर्स्थापनाय नूतना दिशा प्राप्ता अस्ति। अन्तर्राष्ट्रीय-चीता-दिवसे मादा-चीता “वीरा” नाम्नी तस्याः द्वौ शावकौ च मुक्त-वनप्रदेशे विचरणार्थं विसृष्टौ, येन राज्ये चीतानां सङ्ख्या इदानीं द्वात्रिंशत् (३२) अभवत्। अस्यां सङ्ख्यायां गांधीसागर-अभयारण्ये स्थिताः त्रयः चीता अपि समाविष्टाः सन्ति। कूनो-राष्ट्रीय-उद्यानः चीतानां पुनर्वासेन इदानीं अन्ताष्ट्रिय-स्तरीयं केन्द्रं रूपेण विकसितः अभवत्।

---------------

हिन्दुस्थान समाचार / ANSHU GUPTA