- कीर्तिमानपूर्णेन उत्पादनेन कृषकाणाम् आयः उन्नतः

भोपालम्, 28 दिसंबरमासः (हि.स.)।

मध्यप्रदेशस्य कृषि-कार्येण दिसंबर् 2025 पर्यन्तं नूतनं शिखरं प्राप्तं जातम्। इदानीं सा केवलं जीवनोपायः नास्ति, अपि तु राज्ये कृषि करणं इति अर्थः कृषकाणां समृद्धिः, आत्मनिर्भरता, ग्रामीणार्थव्यवस्थायाश्च मेरुदण्डत्वेन स्थितिः इति भवति। विशेषतया रक्तांगस्य कृषिः राज्यं राष्ट्रियस्तरे विशिष्टां ख्यातिं प्राप्तुं कारिका अभूत्। निरन्तरवर्धमानक्षेत्रफलात्, अभूतपूर्वसम्पादनेन, आधुनिककृषितन्त्रज्ञानैः, शासनस्य दूरदर्शिनीभिः नीतिभिश्च अधुना देशस्य श्रेष्ठः टमाटरउत्पादकः राज्यरूपेण मध्यप्रदेशः अभिव्यक्तः अस्ति।

दिसंबर् 2025 इत्यस्य सन्दर्भे दृष्टे मध्यप्रदेशः सस्यभोजनस्य उत्पादनस्य विषयेषु देशे तृतीयं स्थानं अधिकं दृढीकृतवान् अस्ति। अधुना प्रदेशे प्रायः 13 लक्षहेक्टेयराधिके क्षेत्रे भाज्यसस्यस्य कृषिर्भवति, यस्मिन् टमाटरस्य अंशः सर्वाधिकः अस्ति। वित्तवर्षस्य 2025–26 आरम्भे रक्तांगकृषेः क्षेत्रफलम् 1 लक्ष 35 सहस्रहेक्टेयरपर्यन्तं प्राप्तम् आसीत्। अनुमानं क्रियते यत् तस्मात् 38–40 लक्षमेट्रिकटनपर्यन्तं टमाटरउत्पादनं भवति, यत् देशस्य आहत्य शाक-अपूर्तौ मध्यप्रदेशस्य महत्वपूर्णं योगदानं दर्शयति। तेन सह स्वाभाविकरूपेण दिसंबर् मासपर्यन्तं उत्पादनस्य सङ्ख्या अपि अधिका जाता।

गतपञ्चवर्षेषु टमाटरकृषेः क्षेत्रे निरन्तरवृद्धिः निबद्धा दृश्यते। वर्षे 2021–22 यत्र टमाटरकृषिः प्रायः 1.10 लक्षहेक्टेयरप्रदेशे आसीत्, तत्र दिसंबर् 2025 पर्यन्तं एषा संख्या प्रायेण 25 सहस्रहेक्टेयरवृद्ध्या नूतनं कीर्तिम् अलभत। एषा वृद्धिरेव केवलं क्षेत्रविस्तारपर्यन्ता नास्ति, अपि तु गुणवत्तायाः, उत्पादकत्वस्य, बाजारविश्वसनीयतायाश्च प्रमाणम्।

उल्लेखनीयं यत् राज्यस्य टमाटरस्य मागः महाराष्ट्रे, छत्तीसगढे, उत्तरप्रदेशे, राजस्थानदेशे च, तथा दिल्ली-एनसीआर, गुजरातं, पूर्वभारते च स्थितेषु महानगरमण्डीकेन्द्रेषु वर्तते। ताजगी, उत्तमाकारः, दीर्घशेल्फ्-आयुः, उत्तमस्वादश्च कारणतया मध्यप्रदेशस्य टमाटरः थोक-व्यापारिणां प्रसंस्करणउद्योगानां च प्रथमपसन्दः जातः। उत्पादकत्वे अपि राज्येन उत्तमा प्रगतिर्भूता। दिसंबर् 2025 पर्यन्तं टमाटरस्य औसत्-उत्पादकता 29–30 मेट्रिकटन प्रति हेक्टेयरपर्यन्तं प्राप्ता, या प्रदेशस्य औसत् उद्यानिक-उत्पादकतायाः सुमारेण द्विगुणा अस्ति। एषा सिद्धिः उन्नतबीजानां, वैज्ञानिकफसल-व्यवस्थापनस्य, ड्रिप्-स्प्रिंकलर-सिंचनतन्त्रस्य, समयोचिततकनीकी-मार्गदर्शनस्य च परिणामः।

प्रदेशे कुलोद्यानिकस्यानां सस्ययानां क्षेत्रफलम् अधुना प्रायेण 27 लक्षहेक्टेयरं प्राप्तम्, यस्मिन् भाज्यस्यानां भागः सततम् वर्धते। रक्तांगेन सहितं धान्यकस्य लशुनस्य च उत्पादनस्य विषयेषु अपि मध्यप्रदेशः दिसंबर् 2025 पर्यन्तं देशे प्रथमस्थानं धारयति। तेन राज्यस्य कृषि-आधारितार्थव्यवस्थायाः बहुमुखी सुदृढता जाता।

राज्यशासनस्य योजनाभिः अस्मिन् परिवर्तनें निर्णायकभूमिका निभृता। प्रमाणितटमाटरबीजेषु 50 प्रतिशतपर्यन्तमनुदानम्, सूक्ष्मसिंचनयोजनासु अनुदानं, फसलबीमासुविधा, कृषक-उत्पादक-सङ्घटनानि (FPO) इत्यादीनां माध्यमेन सामूहिकविपणनम् — एतेषां फलरूपेण कृषकाणां जोखिमः न्यूनः जातः। तसेव प्रधानमन्त्रिसूक्ष्म-खाद्यप्रसंस्करण-उद्यम-योजनायाः अन्तर्गतं रक्तांगधारितप्रसंस्करणएककानां संख्या अपि 2025 पर्यन्तं शीघ्रं ववृद्ध।

अनूप्पुरजिलाः एतस्मिन् सफल्ये जीवन्मूर्तिरूपेण उद्गतः। दिसंबर् 2025 पर्यन्तं तत्र प्रायः 16 सहस्राः कृषकाः रक्तांगकृषौ संलग्नाः सन्ति, उत्पादनं च 1.5 लक्षमेट्रिकटनसमीपं प्राप्तम्। जैतहरी-अनूप्पुर-पुष्पराजगढ-क्लस्टरेभ्यः टमाटरः अधुना मध्यप्रदेशं तथा छत्तीसगढ-महाराष्ट्रयोः विशालबाजारेषु प्रेष्यते।

कृषकाणाम् आये अपि महान् परिवर्तनं जातम्। यत्र पूर्वं पारम्परिकसस्येभ्यः सीमता आयः लभ्यते स्म, तत्र अधुना टमाटरकृषेः माध्यमेन प्रति एकरे औसतं 80 सहस्रात् एकलक्षरूप्यकपर्यन्तं शुद्धलाभः सम्भवति। महिला-कृषकाणां सहभागितापि ववृद्ध, येन सामाजिक-आर्थिक-सशक्तिकरणम् अधिकं बभूव।

कृषिविशेषज्ञानां मतम् अस्ति यत् यदि दिसंबर् 2025 अनन्तरं शीतगृहाणि, परिवहनव्यवस्था, निर्यातसुविधाः, विशालप्रसंस्करणाधारभूतसंरचनं च अधिकं सुदृढं क्रियते, तर्हि मध्यप्रदेशः केवलं भारतस्य न, अपि तु अन्तर्राष्ट्रीयबाजारे अपि टमाटरउत्पादनस्य प्रमुखकेन्द्रं भविष्यति। एतादृशेन प्रकारेण दिसंबर् 2025 मासे रक्तांगं मध्यप्रदेशस्य कृषकाणां कृते ‘लालं सुवर्णम्’ इव सिद्धः, यस्य फलतः तेषां आयः, आत्मविश्वासः, भविष्यदृष्टिश्च नूतनां दिशां प्राप्तवन्तः।

---------------

हिन्दुस्थान समाचार