भोपालम्, 29 दिसंबरमासः (हि.स.)।

मध्यप्रदेशेन वर्षे 2025 पुष्प उत्पादनक्षेत्रे नूतना सुदृढा च पहचान निर्मिता। पारम्परिकफसलेभ्यः अग्रे गत्वा नकदीफसलानां दिशि कृषकाणां वर्धमानः रुचिः, अनुकूलं जलवायुः, उन्नता तकनीका, शासनस्य निरन्तरं सहयोगश्च—एतेषां योगेन प्रदेशः राष्ट्रस्य अग्रेषु पुष्प उत्पादक राज्येषु स्थितः अभवत्। अद्य स्थितिः एषा यत् मध्यप्रदेशः देशे पुष्पोत्पादने तृतीयस्थाने अवस्थितः अस्ति, उपलब्धाङ्काः च सूचयन्ति यत् आगामिवर्षेषु एषः प्रदेशः अस्मिन् क्षेत्रे राष्ट्रस्य अग्रणी भवितुम् अर्हति।

प्रदेशे उद्यानिकी-सम्बद्धायां कुल 27.71 लक्ष-हेक्टेयर-भूमौ 42 सहस्र 978 हेक्टेयर-प्रदेशे पुष्पखेती क्रियते। प्रतिशततया अल्पं दृश्यते अपि स्यात्, उत्पादनार्थं आर्थिकदृष्ट्या च तत् योगदानं अत्यन्तं महत्त्वपूर्णम्। गतवित्तीयवर्षपर्यन्तं 2024–25 मध्ये प्रदेशस्य कृषकैः 5 लक्ष 12 सहस्र 914 टन् पुष्पाणां उत्पादनं कृतम्, यत् अद्यावधि रिकॉर्ड्-उत्पादनम्। एषा उपलब्धिः नूनं कृषिविविधीकरणस्य सफलनीतिः इति सिध्यति।

यदि गतचतुर्षु वर्षेषु पश्यामः तर्हि पुष्पोत्पादने उल्लेखनीया वृद्धि दृश्यते। वर्षे 2021–22 पुष्पानां रक्बः 37 सहस्र 647 हेक्टेयर आसीत्, यः वर्धित्वा 2024–25 तमे 42 सहस्र 976 हेक्टेयर अभवत्। तस्मिन् काले 86 सहस्र 294 टन् उत्पादनवृद्धिः अपि निबद्धा। एतत् स्पष्टीकरोति यत् प्रदेशस्य कृषकाः इदानीं न्यूनभूमौ अधिकं लाभं ददाति यां खेतीं तस्यां शीघ्रं गच्छन्ति।

नकदरूपसस्यानि स्वीकरणाय केन्द्र-राज्य-सर्वकारौ कृषकान् प्रेरयतः। कृषकाणां आयं द्विगुणीकर्तुं कृषिं लाभकरं व्यवसायं कर्तुं च उद्दिश्येते सर्वकारौ सततं नकदरूपसस्यानां ग्रहणं प्रति प्रेरणां दत्ते। पुष्पखेती विशेषतया लघुजोत-कृषकानां कृते वरदानसदृशी भवति। एकादि त्रयएकर-भूमिस्वामिनः अपि पुष्पखेतेः माध्यमेन उत्तमं लाभं प्राप्नुवन्ति, यतः अत्र लागतया तुल्यतया आयाधिकं भवति, बाजारमागो च स्थिर एव।

अद्य दृश्यते यत् मध्यप्रदेशे उत्पादितानां पुष्पाणां मागो केवलं देशस्य महानगरपर्यन्तं न तिष्ठति, अपि तु अन्तरराष्ट्रीयबाजारान् अपि गच्छति। अस्य उत्कृष्टतमं उदाहरणं राज्यस्य गुना-जनपदस्य गुलाबाः—येषां सुगन्धः जयपुर-दिल्ली-मुम्बई इत्येभ्यः परं पेरिस-लण्डनपर्यन्तं प्राप्नोति। एतत् प्रदेशस्य गौरवविषयः यत् अत्रेति कृषकाः वैश्विकापणे स्वपरिचयेन निर्मिता।

पुष्पकृषेः क्षेत्रे शिक्षितयुवानां सहभागिता अपि शीघ्रं वर्धिता। ग्रामेषु निवार्तमाना पारम्परिकाः कृषकाः अपि नूतनचिन्तया सह अग्रे आगच्छन्ति। राजधानीभोपाल-निकटे ग्रामपञ्चायत् बरखेड़ा बोधर निवासिनी श्रीमती लक्ष्मीबाई कुशवाहा एतस्य सशक्तं दारणम्। सा धान-गोधूम-सोयाबीन इत्यादि पारम्परिकफसलाः परित्यज्य गुलाब-जरबेरा-गैन्दाखेतीम् अपनुदि, अद्य च मासे त्रयादि चत्वारि लक्ष-रूप्यकपर्यन्तं आयं प्राप्नोति। एतादृशानि अनेकानि उदाहरणानि प्रदेशे पुष्पखेतीं प्रोत्साहयन्ति।

प्रदेशे मुख्यतया स्थलपद्म सेवेतिः ग्लेड्युलस रजनीगन्धा च इत्येते पुष्पाः उत्पाद्यन्ते। एतैः सह औषधीय-पुष्पेषु इसबगोल् अश्वगन्धा श्वेतमूसली कोलिक्स् च उत्पाद्यन्ते। क्षेत्रफलतः गैन्दः प्रदेशस्य प्रमुखः पुष्पः—24 सहस्र 214 हेक्टेयर-प्रदेशे तस्य खेती क्रियते। द्वितीयस्थाने गुलाबः 4 सहस्र 502 हेक्टेयर, तृतीयस्थाने सेवेतिः 1 सहस्र 709 हेक्टेयर, चतुर्थस्थाने ग्लेड्युलस 1 सहस्र 58 हेक्टेयर, पञ्चमे स्थाने रजनीगन्धा 263 हेक्टेयर। अन्ये पुष्पाः प्रायः 11 सहस्र 227 हेक्टेयर-प्रदेशे उग्यन्ते।

प्रदेशे पुष्पाणां प्रति-हेक्टेयर-उत्पादकता 15.01 मेट्रिक्-टन अस्ति, या पुष्पोत्पादनदृष्ट्या उत्कृष्टा मन्यते। अस्याः उच्च-उत्पादकतायाः पृष्ठे प्रदेशस्य अनुकूलं जलवायुः, उर्वरा भूमि, सिंचनसुविधानां विस्तारः, शासनयोजनानां च महद् योगदानम् अस्ति।

पुष्पोत्पादनसहितं गुणवत्ता-सुधारः विपणनं च विशेषतया अवधानं लभेते। मध्यप्रदेश-शासनस्य उद्यानिकी एवं खाद्यप्रसंस्करण-विभागः अस्मिन् दिशि निरन्तरं कार्यं करोति। वर्षे 2024–25 उद्यानिकी-फसलकर्षेत्रे 14 सहस्र 438 हेक्टेयर-विस्तारः जातः, यस्मात् 5 सहस्र 329 हेक्टेयर-प्रदेशः केवलं पुष्पानाम्।

उद्यानिकी-विभागेन उच्चप्रौद्योगिकी-नर्सरी प्रशिक्षण-कार्यक्रमाः तकनीकी-मार्गदर्शनं च प्रदाय कृषकाः आधुनिक-खेतेः सह संयोज्यन्ते। केन्द्रसरकारस्य सहयोगेन ग्वालियर-जनपदे 13 कोटि-रूप्यक-व्ययेन उच्चप्रौद्योगिकी-फ्लोरिकल्चर-नर्सरी विकास्यते। एषा नर्सरी प्रदेशे गुणवत्तायुक्त-पौधप्रदाने पुष्पोत्पादनस्य नूतन-शिखर-प्राप्तौ च मील-पत्थर-समानं भविष्यति।

एतेषां सर्वेषां प्रयासानां उपलब्धीनां च परिगणनेन एतत् वक्तुं न दुष्करं यत् सः दिवसः दूरो नास्ति यदा मध्यप्रदेशः पुष्पोत्पादने देशस्य अग्रणी रूपेण प्रकटिष्यते तथा स्वसुगन्ध्या अनेकान् राष्ट्रान् मध्ये अन्ताराष्ट्रियां परिचयौ निर्मास्यति।

---------------

हिन्दुस्थान समाचार