पाकिस्तानस्य कृते 4 दिसम्बर् 1971 तिथि भारतीय–नौसेना काल–रूपेण अवतीर्णा आसीत्।

- आनंदसिंहराणा

“शं नो वरुणः” इत्यस्य तात्पर्यं भवति— ‘आपः–देवता वरुणः अस्माकं कृते माङ्गल्य–प्रदः भवतु’। एतत् भारतीयनौसेनायाः आदर्शवाक्यम् अस्ति, यत् ‘तैत्तिरीयोपनिषत्’ इत्यस्मात् उद्धृतम्। वरुणदेवः जलस्य अधिदेवता मन्यते। बाङ्ग्लादेश–मुक्ति–संग्रामे 4 दिसम्बर् 1971 तिथौ भारतीय–नौसेनया “आपरेशन् ट्राइडेन्ट्” इत्यस्य अन्तर्गतं पाकिस्तानस्य कराची–नौसैनिक–आड्डे कृते भयंकरम् आक्रमणं कृत्वा तं विघटितम्। तदा चत्वारः पोताः सिन्धोः निमग्ना अभवन्, द्वौ च नष्टौ कृतौ; भारतीय–नौसेनायाः कोऽपि न कोऽपि हानिः अभवत्। उल्लेखनीयम् यत् अस्मिन् आक्रमणे न केवलं पाकिस्तान–नौसेनायाः अर्धभागः विनष्टः, अपि तु अर्थ–व्यवस्थायाः अपि कटी विच्छिन्ना। अतः 4 दिसम्बर् भारतीयनौसेनादिवसरूपेण नियोजितः, यस्य परिचयः ‘ऑपरेशन् ट्राइडेन्ट्’ इति नाम्ना विद्यते।

सन् 1971 भारत–पाकिस्तान युद्ध–कालस्य अस्यैव दिने भारतीय–नौसेनया स्वस्याति–महत्त्वपूर्णेषु अभियानम् एकम् सम्पाद्य राजसत्ता–जयः सुनिश्चिता अभवत्। 3 दिसम्बर् 1971 संध्यायां पाकिस्तानी–वायुसेनया षट् भारतीयवायुकेन्द्रेषु आक्रमणम्। रात्रौ भारतीय–नौसेनायाः त्रयः युद्धपोताः—आई एन एस् निर्घाट, आई एन एस् निपाट, आई एन एस् वीर—मुम्बईतः कराची–दिशां प्रति प्रस्थिताः। एते पोताः द्वाभ्याम् पनडुब्बि–प्रतिरोधक–युद्धपोताभ्याम्—आई एन एस् किल्तान् तथा आई एन एस् कैट्चाल—सह मिलित्वा ट्राइडेन्ट्–दलम् अपि निर्मितवन्तः।

4 दिसम्बर् 1971 रात्रौ अस्य अभियानस्य अन्तर्गतं भारतीय–नौ–बेण्णेन चतुरः पाकिस्तानी–पोतान् निमग्नान् कृतवन्तः, द्वौ च नष्टौ कृतौ। कराची–बन्दरस्य इन्धन–कोशः च भारी–नुक्सानं प्राप्तवान्। विशेषता इयं यत् भारतीय–नौसेनायाः कोऽपि न हानिः जातः। अतः एषः दिवसः जलसेनादिवसरूपेण नियतः। युद्धम् अनुवर्तते, पाकिस्तान–राष्ट्रेण अमेरिकातः दशवर्षकालेन कृते ऋणप्राप्ता पनडुब्बिः ‘पी एन एस् गाजी’ भारतीय–विमानवाहक–पोतं आई एन एस् विक्रान्तं नाशयितुं प्रेषिता। तदा आई एन एस् राजपूतः विक्रान्त–रूपेण प्रस्तुतः कृतः। अन्ते राजपूता गाजिम् अन्विष्य लब्धवान्, च काल–रूपेण पतित्वा तां पनडुब्बिं समूलं नाशितवान्।

आपरेशन् ट्राइडेन्ट् तथा आपरेशन् पाइथन् अनयोः अन्तर्गतं Admiral कुरुविल्ला तथा Vice–Admiral कोहली इत्येतयोः नेतृत्वे नौसेनया भयानकं विनाशम् अवधारितम्। दश पाकिस्तानी–युद्धपोताः भूमौ स्वाहा कृताः, कराची–केन्द्रस्य अपि चूर्ण–विचूर्णनम् अभवत्। पाकिस्तानस्य अर्ध–नौसेना विनष्टा, अर्थ–व्यवस्था च भग्ना।

सन् 1972 तः प्रतिवर्षं 4 दिसम्बर् जलसेनादिवसः आचर्यते स्म, किन्तु तदा नौसेनायाः ध्वजः पर–देशीयः एव आसीत्। अतः सन् 2022 स्वाधीनता–अमृत–महोत्सव–प्राक्काले दासत्व–चिह्नम् एकं निवारितम्। भारतीय–नौसेनायै नवीनः स्वदेशी–ध्वजः प्राप्तः। 2 सितम्बर् 2022 तिथौ प्रधानमन्त्रिनां नरेन्द्रमोदिना नेतृत्वे भारतीय–नौसेनायै नवीनः ध्वजः प्रदत्तः, औपनिवेशिक–रायल–नेवी–चिह्नस्य अन्तिमः अवशेषः अपि समापितः। ध्वजस्य अनावरणं कोच्च्यां स्वदेशी–विमानवाहक–१ (IAC–1) इत्यस्य ‘आई एन एस् विक्रान्त’ नाम्ना नौसेनायां प्रवेश–समये अभवत्।

यत्र सेंट्–जार्ज–क्रॉस–रूपेण प्रदर्श्यमाना रक्ता रेखा आसीत्, तस्याः स्थाने अद्य छत्रपति–शिवाजी–महाराजस्य राज–मुद्राया चिन्हं निबद्धम्। नवीन–ध्वजस्य उपरि–कोणे तिरङ्ग–ध्वजः तथा अशोक–चिह्नं यथावत् अस्ति। राज–मुद्राऽष्टभुज–नील–स्वर्ण–मण्डले प्रदर्शिता। पूर्व–प्रधानमन्त्री अटलबिहारीवाजपेयी–कालस्य 2001 वर्षे अपि एकदा परिवर्तनम् अभवत्, परन्तु 2004 वर्षे पुनः ध्वजः मूल–स्वरूपे पुनः स्थापितः।

पूर्व–औपनिवेशिक–रायल–नैविक–ध्वजः यः समापितः—श्वेतपृष्ठभूमौ सेंट्–जार्ज–क्रॉस–रूपेण रक्ता–रेखा दृश्यते, यः ईसाई–योद्धा–स्मारकः। एषः इङ्ग्लैण्ड–ध्वजचिह्नं, येन 1190 तमे वर्षे भूमध्यसागरे प्रविष्टानां अंग्रेज–पोतानां चिह्नार्थं उपयोगः कृतः।अधिकांश–राष्ट्रमण्डल–देशाः स्वातन्त्र्य–कालस्य ध्वजं धारितवन्तः, किन्तु कतिचन—अष्ट्रेलिया, न्यू–ज़ीलैण्ड्, कैनडा—क्रमेण एतत् चिन्हं त्यक्तवन्तः। भारतः अपि 2 सितम्बर् 2022 तिथौ दासत्व–चिह्नात् मुक्तिः लब्धा। अतः 4 दिसम्बर् 2022 तः नवीन–स्वदेशी–ध्वजेन सह जल–सेना–दिवसः समारभ्यते।

(लेखकः, इतिहाससंकलनसमितेः महाकौशलप्रांतपदाधिकारी एवं इतिहासस्य प्राध्‍यापकः अस्ति।)

---------------

हिन्दुस्थान समाचार / अंशु गुप्ता