Enter your Email Address to subscribe to our newsletters
- डॉ. मयंकचतुर्वेदी
भारतम् २०२५ तस्य अस्मिन् सङ्क्रमण-बिन्दौ तादृशेन आर्थिक-कालखण्डेन अतिवहति यत्र तस्य गति: केवलं आँकडेषु न सीम्यते, अपि तु तस्य सामाजिक-ढाञ्चे, नवोन्मेष-संस्कृतौ च स्पष्टतया दृश्यते।
अन्ताराष्ट्रिय-अनिश्चिततासु, मूल्यवृद्धि-दबावेषु, भू-राजनीतिक-तनावेषु, निवेश-बजारस्य अस्थिरतायाम् च वर्तमानायाम् अवस्थायामपि भारतम् २०२५–२६ तस्य द्वितीय-तिमासे ८.२ प्रतिशत-इत्येतां उल्लेखनीयं वृद्धिं प्रदर्श्य सिद्धं कृतम् यत् अधुना तस्य अर्थव्यवस्था एका एव चक्र-आश्रित-संरचना नास्ति, अपि तु बहु-आधार-समन्वितं दृढं संतुलितं च आदर्शम् अभवत्।
वस्तुतः अस्य नूतन-विकास-चरणस्य आधारः श्रम-सुदृढीकरणम्, उद्योगानां आधुनिकीकरणम्, उत्पादन-वृद्धिः, सेवाक्षेत्रस्य स्थिर-ऊर्जा च इति दृश्यते। किन्तु अस्मिन् सम्पूर्णे परिदृश्ये या शक्ति भारतम् अभूतपूर्वं वेगम् अददात्, सा देशस्य द्रुतं विकसितं स्टार्टअप इकोसिस्टम इति ख्यातिः।
उद्यमशीलता अद्यतन-भारते आर्थिक-क्रिया-रूपेणैव न, अपितु नूतन-राष्ट्रीय-चेतनारूपेणापि प्रकाशितं जातम्। अतः उद्योग-आन्तरिक-व्यापार-संवर्धन-विभागेन ३१ अक्टूबर् २०२५ पर्यन्तं १,९७,६९२ स्टार्टअप्स इति याः मान्यताः दत्ताः, ताः अद्य भारतस्य नूतन आर्थिक-संस्कृतेः परिचायकाः जाताः।
एतेषां सर्वेषां स्टार्टअप-नामधेयानां पञ्जीकरणम् जीएसआर अधिसूचना १२७(ई) इत्यस्य निर्धारित-मानदण्डानुसारम् एव कृतम् इति अवश्यम् उक्तव्यम्। अतः सुनिश्चितं भवति यत् स्टार्टअप्-कल्पना केवलं कागद-घोषणासु न अवस्थिताऽस्ति, अपि तु वस्तुनिष्ठ-नवोन्मेष-, उत्पाद-विकास-, उद्यमशीलता-वर्धनम् इत्यस्य आधार-रूपेण प्रवर्तते। अतो हि २०१६ तमे वर्षे आरब्धा स्टार्टअप् इण्डिया-इति पहलः अधुना राष्ट्रीय-आर्थिकआन्दोलन-रूपेण विकसिताऽस्ति। अस्य विषयस्य विपक्षेन यत् नकारात्मक-वातावरणं निर्मितम्, तस्य समाधानं च वाणिज्य–उद्योग-राज्यमन्त्रिणा जितिन्-प्रसादेन संसद्-मञ्चे दत्तम्। ते उद्घोषितवन्तः—३१ अक्टूबर् २०२५ पर्यन्तं केवलं ६,३८५ स्टार्टअप्स बन्द-श्रेणी इति सूचिताः। इयं संख्या सक्रिय-स्पर्धात्मक-बजार-आधारित अर्थव्यवस्थायाः स्वाभाविक-यथार्थतां प्रतिपादयति।
दृष्टव्यं च यत् विश्वस्य प्रमुख-आर्थिकतन्त्रेषु अमेरिका-यूरोप-एशिया-प्रदेशादिषु अपि स्टार्टअप्स सफलतादरः १०–१५ प्रतिशतं नातिवर्तते। भारतस्य स्थिति: सम्यग् मता यतः नवीन-स्टार्टअप-पञ्जीकरणस्य वेगः, नवोन्मेषस्य च व्यापकतत्त्वं, उभयं वैश्विक-औसतं अत्येति।
भारतस्य स्टार्टअप-इकोसिस्टमस्य मुख्यशक्ति यत् तस्य पश्चात् एकं संगठितं दूरदर्शि-नीतिमूलकं ढाँचा अस्ति। सरकारेण फण्ड ऑफ् फण्ड्स, स्टार्टअप इंडिया सीड फण्ड स्कीम, क्रेडिट्-गारण्टी-स्कीम इति त्रिभिः मुख्यैः योजनाभिः नवसंकल्पित-उद्यमानां विभिन्न-चरणेषु पूँजी, सुरक्षा, संरचनात्मक-सहायः च प्रदत्ताः।
फण्ड ऑफ् फण्ड्स—१०,००० कोटि-रूप्यक-कोषसंरचनया सिड्बी-माध्यमेन निवेश-कोषेषु निवेशं करोति। सरकार स्वयं स्टार्टअप्स मध्ये न निवेशति, किन्तु बाज़ार-आधारित-पेशेवर-निवेश-मॉडलम् दृढं करोति। एतेन निवेश-गुणवत्ता-वृद्धिः, मूल्याङ्कन-संस्कृतिः च प्रबलतां प्राप्ते।
सीड फण्ड स्कीम—अप्रैल् २०२१ तमे वर्षे ९४५ कोटि-रूप्यक-व्यवस्था-सहितम् आरब्धा। देशस्य इनक्यूबेटरैः माध्यमेन सहस्रशः स्टार्टअप्स इयं योजना जीवनरेखा इव अभवत्। डीप-टेक्, बायोटेक्, क्लीन-टेक्, एग्री-टेक्, हेल्थ-टेक् इत्यादीनां उद्भवः अस्य एव प्रारम्भिक-पूँजी-समर्थनस्य फलम्।
क्रेडिट्-गारण्टी-स्कीम—संपार्श्विकं विना ऋणप्राप्तौ क्लिष्टता-निवारणस्य साधनम्। अप्रैल् २०२३ आरभ्य एषा योजना बैंकिंग-व्यवस्थां जोखिम-संतुलित-ऋणदाने प्रेरितवती।
एतेषु नीतिगत-हस्तक्षेपेषु सह भारतस्य ८.२ प्रतिशत-जीडीपी-वृद्धिः दृष्ट्वा स्पष्टं भवति यत् आर्थिक-उत्थानं केवलं उपभोग-वृद्धेः अथवा निर्यातोदयस्य फलम् न, अपि तु केन्द्र-सरकारस्य समन्वित-नीतिमॉडेलस्य उपलब्धिः।
अतः अद्य भारतं विश्वस्य द्वितीयं महद्-इण्टरनेट्-बाजारम्, तृतीयं महत्-स्टार्टअप-इकोसिस्टमम्, नव-उद्यम-निर्माणे अग्रगण्य-देशः च अभवत्। युवा-भारतस्य दृष्टिः अपि कार्यलाभात् कार्यसर्जने परिवर्तिता – एतदेव सामाजिक-परिवर्तनस्य चिन्हम्।
नूनम् अयं परिवर्तनः केवलं महानगर-सीमितः न अस्ति; द्वितीय-तृतीय-श्रेणी-नगराणि, विश्वविद्यालय-परिसराः, ग्रामीण-नवोन्मेष-केंद्राणि, राज्य-नीतयः च अस्य विस्तारं कुर्वन्ति। डिजिटल् ढाँचा, यूपीआई, ओएनडीसी, सरकारी-प्लैटफॉर्मानां विस्तारः च उद्यम-सम्भावनाः सर्वत्र प्रसरितवन्तः।
आज भारतं विश्व-आर्थिकतां नवगत्या प्रेरयति, स्वशक्तेः अनुभवम् ददाति, वैश्विक-नेतृत्वस्य दिशि दृढतया गच्छति। विकासस्य अनेके अध्यायाः एकस्मिन् समये लिख्यमानाः — एषा स्थिति सचराचरं हर्षयति।
केन्द्रे युवा-ऊर्जा, नवोन्मेष-शक्ति, दृढ-संकल्पः च, ये भविष्ये भारतं महान् आर्थिक-शक्तिरूपेण प्रतिष्ठापयितुं पूर्णतया समुत्सुकाः।
---------------
हिन्दुस्थान समाचार / ANSHU GUPTA