- 2025तमे वर्षे मध्यप्रदेशस्य ऐतिहासिकी उपलब्धिः, देशस्य प्रथमः क्राफ्ट हैंडलूम टूरिज्‍मग्रामः

भोपालम्, 31 दिसंबरमासः (हि.स.)।

मध्यप्रदेशेन वर्षे 2025 तस्य पर्यटन-हस्तशिल्पक्षेत्रयोः तादृशी सिद्धिः संपादिता या समग्रदेशस्य कृते नवीनं आदर्शरूपं प्रस्तुतवती। ऐतिहासिकायाः चंदेरीपुर्याः समीपे स्थितं प्राणपुरनाम ग्रामं विकास्य देशस्य प्रथमं “क्राफ्ट्-हैंडलूम् पर्यटनग्रामम्” इति नूतनरूपेण स्थापितम्—इदं मध्यप्रदेशस्य सांस्कृतिकनिक्षेपस्य, ग्रामीणआर्थिकीस्य तथा नवोन्मेषाधारितपर्यटनचिन्तनस्य सजीवं दर्पणम् अभवत्। एतत् न केवलं पर्यटनपरियोजनामात्रं, अपि तु परंपरा-विकासयोः संयोगस्य कथा इव दृश्यते।

चंदेरी नाम नगरं यत् शताब्दीतः सूक्ष्मवलीनां शुचिसीवनकला इति कारणेन विख्यातं आसीत्, अधुना ग्राम्यजीवनानुभवाधारितपर्यटनस्य केन्द्रं जातम्। चंदेरीतः समीपे प्रायः चतुःकिलोमीटरदूरे स्थितं प्राणपुरग्रामं अधुना देश-विदेशाभ्यागतानां पर्यटकानाम् अर्थे तादृशं सजीवं सङ्ग्रहालयमिव जातम्, यत्र कला केवलं द्रष्टुं न, अपि तु अनुभूयते, जीव्यमाना दृश्यते।

प्राणपुरग्रामे समप्रति प्रायः 243 गृहेषु 550-अधिकाः हस्तकरघटाः प्रवर्तन्ते, तथा 900-अधिकाः जुलाहाः अस्मिन्नेव पारम्परिकव्यवसाये प्रत्यक्षतया सम्बद्धाः सन्ति। चंदेरी-शाटिका जीआई-टैग प्राप्ता भूत्वा अस्य प्रदेशस्य परिचयः आसीत्; परन्तु पूर्वं सैव ख्यातिः व्यापारपर्यन्तमेव सीमिता आसीत्। क्राफ्ट्-हैंडलूम्-पर्यटनग्रामरूपेण विकासे जातायां तु सा ख्यातिः अनुभूति-पर्यटनरूपे परिवर्तिता। अधुना पर्यटकाः केवलं साड़ियों क्रीतुम् न आगच्छन्ति, जुलाहस्य गृहे उपविश्य सूत्रात् वस्त्रनिर्माणप्रक्रियां समग्रां पश्यन्ति, तैः सह संवादं कुर्वन्ति, तेषां श्रम-कलयोः मूल्यं च अनुभवन्ति।

अस्य महत्त्वाकांक्षिणः परियोजनायाः उद्घाटनं मुख्यमन्त्रिणा डॉ मोहनयदवेन कृतम्। सः एतत् मध्यप्रदेशस्य सांस्कृतिकचेतनया सह सम्बद्धं पादं इति निर्दिश्य अवदत्—“चंदेरीबुननकला केवलं वस्त्रपर्यन्ता नास्ति, एषा अस्माकं विरासत्। प्राणपुरविकासः दर्शयति यत् परंपरा आधुनिकतया सह सहचरितुं शक्यते। एषः आदर्शः समग्रप्रदेशस्य प्रेरणाभविष्यति।” मुख्यमन्त्रिणः मते एषा परियोजना ग्रामीणयुवेभ्यः जीविकां दास्यति, महिलाभ्यः आत्मनिर्भरत्वं प्रयच्छति, तथा प्रदेशं वैश्विकख्यातिं प्रति नेष्यति।

पर्यटन-संस्कृतिविभागस्य प्रमुखसचिवः शिवशेखरशुक्लः अपि एतां पहलां ग्रामीणपर्यटनस्य “गेम्-चेंजर्स्” इति अभ्यधात्। तस्य वचनम्—प्राणपुरे होम्स्टे, क्राफ्ट्-वॉक्, हैंडलूम्-कैफे, सांस्कृतिककार्यक्रमादिभिः पर्यटकाः ग्रामजीवनस्य अंशा इव भवन्ति; अतः आयः सीधं स्थानीयसमुदायम् उपयाति। ग्रामे अनेकानि होम्स्टे संस्थापितानि; भविष्ये तेषां संख्या वर्धिष्यते।

अस्य क्राफ्ट्-ग्रामस्य विशेषलक्षणं महिलाभिः सञ्चालितं हैंडलूम्-कैफे यत्र स्थानीयभोजनानि परोपर्यन्ते। अनेन महिला-स्वसाहाय्य-समूहेभ्यः रोजगारः लभ्यते, नारी-सशक्तीकरणाय दृढाधारः च प्राप्तः। अनुमान्यते यत् अस्यैकस्य एव प्रकल्पस्य फलरूपेण 1500-अधिकेभ्यः जनानाम् आजीविकायाः नवानि अवसराणि अभवन्।

पर्यटनसङ्ख्यादत्तांशेषु दृष्टे प्राणपुरं क्राफ्ट्-ग्रामरूपेण जातं यतः चंदेरीक्षेत्रे पर्यटकानां संख्या 30–35 प्रतिशतपर्यन्तं ववृद्धे। विशेषतः बहवः पर्यटकाः द्वि-त्रिदिनान् पर्यन्तं तिष्ठन्तः ग्रामीणानुभवं लभन्ते। अनेन स्थानीयवाहनव्यवस्था, भोजन-व्यवहारः, हस्तशिल्पविक्रयः, मार्गदर्शकसेवाश्च लाभं प्राप्तवन्तः।

अस्य सिद्धेः अधिकं सुदृढीकरणं तदा अभवत् यदा केन्द्रीयपर्यटनमन्त्रालयेन प्राणपुरं “क्राफ्ट्-श्रेण्याम्” भारतस्य श्रेष्ठं पर्यटनग्रामं इति घोषितम्। एषः सम्मानः दर्शयति यत् मध्यप्रदेशेन ग्रामीणपर्यटनक्षेत्रे राष्ट्रियस्तरे मानकं स्थापितम्। अस्य प्राणपुर-मॉडलस्य महती शक्तिः इयम् यत् अत्र विकासः उपरितः आरोपितरूपेण न, अपि तु समुदायस्य सक्रियभागीदारीन् आधार्य एव जातः। जुलाहाः, कारीगराः, महिलाः, युवा इत्येते सर्वे परिवर्तनस्य सहभागीभूताः; शासनस्य भूमिका प्रेरकत्वरूपे आसीत्, आत्मा तु ग्रामस्यैव अभवत्।

वर्षे 2025 मध्यप्रदेशः पर्यटनस्य नूतनान् आयामान् निर्मायन् यदा तिष्ठति, तदा प्राणपुर-क्राफ्ट्-हैंडलूम्-पर्यटनग्रामं संदेशं ददाति—विकासमार्गः केवलं महत्सु होटेल्सु कंक्रीट्संरचनासु च न दृश्यते, किं तु भूमौ, करघेषु, मानवीयश्रमणि अपि सम्भवः। एषा सिद्धिः मध्यप्रदेशं “हृदयप्रदेश” इति सह “हस्तशिल्प-अनुभवात्मकपर्यटनस्य अग्रदूतप्रदेश” इति रूपेण स्थिरं करोति। निःसन्देहं चंदेरीप्रदेशस्य प्राणपुरं आगामिवर्षेषु अन्येषां राज्येषां कृते आदर्शरूपं भविष्यति तथा 2025 वर्षं मध्यप्रदेशपर्यटनइतिहासे स्वर्णमयं वर्षम् इति लिप्यते।

------------

हिन्दुस्थान समाचार