कुमाउनी होली – नूतन प्रयोगाः तथा समसामयिक विषयेषु तीव्रः कटाक्षः

नैनीताल, 14 मार्चमासः (हि.स.)।ब्रजमथुरायाः होलीसम्भाषणं तथा संगीतशैलीं समाकलयित्वा कुमाउनी होली अपि विश्वे प्रसिद्धा अस्ति। एषा होली केवलं परम्परायाः अनुसरणं न करोति, अपितु समसामयिकपरिस्थितिभिः सह स्वं संयोजयति। तत्र समये समये नूतनाः प्रयोगाः अपि कृताः भवन्ति।

कुमाउनी होलीमध्ये चांचरी तथा अन्यगीतानां जोड़ नामकं नवीनतत्त्वं प्रति वर्षं संवर्ध्यते। लोककवयः अपि होलीसमये नवीनप्रासंगिकरचनाः प्रददाति।

इतिहासे कुमाउनी होली – स्वातन्त्र्यसंघर्षे योगदानम्कुमाउनी होलीपुरुषाणां कथनानुसारं 1919 तमे वर्षे जलियांवालाबागे जातनरसंहारः कुमाऊंक्षेत्रे प्रतिफलितः। तदा गौर्दा इत्यस्य कविना होली जलियांवालां बाग मची… इत्यनेन गीतरूपेण संवेदना व्यक्ता।

गुलाम्युगे अपि अनेकहोलीगीतानि कृतानि यत्र शासनप्रणालीं प्रति तीव्रः कटाक्षः कृतः। यथा –

होली खेलनू कसी यास हालन में, छन भारत लाल बेहालन में…

कैसे हो इरविन ऐतवार तुम्हार…?

स्वतन्त्रतायुद्धे –अपना गुलामी से नाम कटा दो बलम, स्वदेशी में नाम लिखा दो बलम…छोड़ो कुबाण नवल रसिया… – स्वदेशीआन्दोलनस्य समर्थनम्।

स्वतन्त्रभारतस्य सामाजिकस्थितिषु कटाक्षःस्वतन्त्रतायाः पश्चात् सामाजिकअवस्थायाः निरीक्षणं कुर्वन्तः कुमाउनी होलीगीतानि निम्नलिखितं वदन्ति –

कां हरला यां चीर कन्हैया, स्यैंणिन अंग उघड़िये छू…अर्थात्, हे कन्हैया! अत्र कस्मिंश्चिद् वस्त्रहरणं करिष्यसि? स्त्रियः स्वयमेव दरिद्रतया विवस्त्राः सन्ति।

उत्तराखण्डराज्यस्य निर्माणात् पश्चात्, प्रसिद्धकविना गिरीशतिवारी ‘गिर्दा’ इत्यनेन 2001 तमे वर्षे नवीनरचनाः प्रदत्ताः।

अली बेर की होली उनरै नाम, करि लिया उनरि लै फाम… – उत्तराखण्डआन्दोलनस्य स्मरणम्।

ये रंग चुनावी रंग ठहरा… – राजनीतिकविषये व्यंग्यमयी अभिव्यक्ति।

नूतनयुगे कुमाउनी होली – आधुनिकता एवं वैश्वीकतायाः प्रभावः

इदानींतने समये कुमाउनी होलीमध्ये अङ्ग्रेजीभाषायाः प्रयोगः अपि दृश्यते –

अपीच, सूफीयानकलामः अपि होलीमध्ये समाविष्टः –

आज रंग है मेरे ख्वाजा के घर में…छाप तिलक सब छीनी रे मोसे नैना मिलाइके…कुमाउनी होली केवलं संगीतं, काव्यम्, नृत्यं वा न अस्ति, अपितु सामाजिकसन्देशस्य वाहिका अपि अस्ति। सा केवलं अतीते स्थित्वा न वर्तते, अपितु युगानुसारं विकसन्ती, नूतनप्रयोगैः युक्ता च भवति।

हिन्दुस्थान समाचार / ANSHU GUPTA