वाराणसी, 15 मईमासः (हि.स.)

मानवः सामाजिकः प्राणी अस्ति। सः आदिकालात् एव गृहे वसन्तं रोचयति स्म। सहस्रवर्षेभ्यः पूर्वं गृहमिव संस्था समाजस्य राष्ट्रस्य च स्थैर्यस्य आधाररूपेण स्थिताऽभवत्। भारतदेशे अपि एकः सः कालः आसीत् यत्र सर्वे जनाः संयुक्तकुटुम्बेषु एव पालिताः वर्धिताश्च भवन्ति स्म। यस्य यः कुटुम्बः बृहत् भवति स्म, स एव क्षेत्रे सम्पन्नः सौभाग्यशाली च इति मान्यते स्म। सर्वेभ्यः ज्ञातं भवति यत् तादृशस्य कुटुम्बस्य विशेषा ख्यातिः सामाजिकप्रतिष्ठा च आसीत्।

किन्तु अद्य दुर्भाग्यवशात् भारतदेशे एव संयुक्तकुटुम्बाः अविच्छिन्नतः विभज्यन्ते। सम्बन्धानां क्षीणता, एकैककुटुम्बस्य च प्रवृत्तिः अधुनातनयुगे वर्धते। तथापि, अद्यापि किञ्चन जनाः तादृशे संयुक्तकुटुम्बपरम्परायाम् आस्था स्थापयन्ति। एषः एव उदाहरणरूपेण वाराणस्यां जगतगञ्जप्रदेशे स्थितं शिक्षाविदः वरिष्ठकाङ्ग्रेस्दलनेता च श्रीसत्यनारायणपाण्डेयः ‘सत्तनगुरुः’ इत्यस्य संयुक्तकुटुम्बः दृष्टव्यः अस्ति।

त्रयाणि पीढ्यः अस्मिन् कुटुम्बे एकत्र मिलित्वा एकस्मिन् एव गृहछायायाम् वसन्ति, एकत्र भोजनं कुर्वन्ति च। प्रातःकाले पूजाऽर्चनया गवां सेवया च दिनस्य आरम्भः भवति। अयं सामाजिकआर्थिकरूपेण सम्पन्नः कुटुम्बः स्वगौशालया अस्तबलस्य च स्वामी अस्ति। श्रीशालिग्रामभगवतः अर्चनेन गवां च सेवया कुटुम्बजनाः दिनं प्रारभन्ते।

अस्मिन् पाण्डेयकुटुम्बे चत्वारिंशतः अधिकाः सदस्याः एकत्र भोजनं कुर्वन्ति। वरिष्ठा महिलासदस्याः—प्रेमा पाण्डेय, माया पाण्डेय, नीलिमा पाण्डेय, इन्दिरा पाण्डेय, माधुरी पाण्डेय—भोजननिर्माणाय कार्यविभाजनं कुर्वन्ति। जयलक्ष्मी पाण्डेय, प्रिया, शालिनी, प्रतिभा, रेखा, नीतु इत्यादयः शिक्षिताः स्नुषाः भोजनकार्ये पूर्णं सहयोगं कुर्वन्ति।

भोजनं सिद्धं जात्वा, प्रथमं भगवानं शालिग्रामीणं नैवेद्यं समर्प्यते। ततो बालकाः पुरुषसदस्याः च भोजनं कुर्वन्ति। अनन्तरं महिलाः भोजनं कुर्वन्ति।

संयुक्तकुटुम्बे आत्मिकं सुखं लभ्यते। श्रीसत्यनारायणपाण्डेयस्य भगिनी कल्पना पाण्डेय सूचयन्ति यत् कुटुम्बस्य सदस्येषु प्रेम, स्नेह, भ्रातृत्वम्, अपनत्वं च यः विशिष्टः वातावरणः अस्ति, सः आत्मानं हर्षयति। कुटुम्बे ज्येष्ठः सदस्यः श्रीश्यामनारायणपाण्डेय अस्ति, स एव मुख्यः अपि अस्ति। एवं बृहदकुटुम्बस्य एकसूत्रे बन्धनं सरलं न आसीत्, किन्तु ज्येष्ठभ्राता सत्यनारायणपाण्डेयस्य प्रमुखः योगदानं अस्मिन् एकत्वे अस्ति। गतपञ्चाशद्वर्षेभ्यः सततं सः एकत्वरक्षणाय प्रयत्नशीलः अस्ति।

त्रीणि पीढ्यः एकत्र संगच्छन्ति। श्रीसत्यनारायणपाण्डेय कथयति यत् अस्माकं कुटुम्बं त्र्यंशपितामहानां कालात् एकत्र वसति। पितामहः दुर्गाप्रसादपाण्डेय त्रयः भ्रातरः आसन्। तयोः भ्रातृद्वयं—मुन्नूपाण्डेयः, धूमावतीपाण्डेय—अपि तैः सह एव वसन्ति स्म। पितामहस्य त्रीन् पुत्रानामेकः आसीत् स्वर्गीयः डॉ. गङ्गानाथपाण्डेयः, तस्य सप्तपुत्राः—नारायणपाण्डेयः, श्यामनारायणपाण्डेयः, हरिनारायणपाण्डेयः, स्वयम् (सत्यनारायणपाण्डेयः), गोपालनारायणपाण्डेयः, अशोकपाण्डेयः, विनोदपाण्डेयः च। बन्धुपितरौ रामऔतारपाण्डेयस्य पुत्रः रामनारायणपाण्डेयः च तेषु एव कुटुम्बे वसति। अस्माकं त्रयाणां भ्रातृणां पत्न्यः स्वर्गता: जाताः। पुत्राः, भ्रातृणां पुत्राः, वध्वः, तेषां अपि अपत्याः अस्मिन्नेव गृहे वसन्ति। युवासदस्याः केचन अन्येषु नगरेषु व्यवसायं सेवां च कुर्वन्ति।

तेन उक्तं यत्, गृहे कश्चन अपि कार्यविषये निर्णयं पूर्वं मातुः आसीत्, या अद्य स्वर्गता। अधुना तं निर्णयं ज्येष्ठभ्राता श्यामनारायणपाण्डेयः कुर्वन्ति। तेन यः निर्णयः कृतः, सः अविरोधेन सर्वैः स्वीक्रियते।

सत्यनारायणपाण्डेयः अवदत्—“समाजे सम्पन्नतायाः मापकं कुटुम्बस्य प्रतिष्ठा भवितव्या। अद्यतनकाले 'स्व' केन्द्रितं जीवनं परित्याज्यं। एषा निजता एव कुटुम्बात् व्यक्तिं दूरं नीतवती। यदा व्यक्ति स्वभ्रातृपुत्रान् त्यक्त्वा केवलं स्वपुत्रान् चिन्तयति, तदा एव संयुक्तकुटुम्बः विघट्यते स्म।”

सः अवदत् च यत् सामाजिकमाध्यमेषु अतीवसमयं न योजनीयः। केवलं एकस्मिन् छत्रे वासं कृत्वा कुटुम्बस्य पूर्णार्थः न सिध्यति। अन्येषां भावनानां बोधः, परस्परसम्बन्धानां आदरः, सुखदुःखयोः सहभाजनं, पारिवारिकसहयोगे च श्रद्धा आवश्यकानि।

ज्ञातव्यं यत् प्रतिवर्षं मईमासस्य 15 दिनाङ्के विश्वपरिवारदिवसः आचर्यते। अस्य प्रारम्भः 1994 तमे वर्षे जातः। अस्य प्रमुखं लक्ष्यं परिवारैक्यस्य महत्वं बोधयितुम्। अधुनातनव्यस्तजीवने जनाः कुटुम्बाय समयं न यच्छन्ति। केचन अपि तादृशाः यः कुटुम्बसह जीवनं न इच्छन्ति। अतः अयं दिवसः कुटुम्बस्य महत्त्वं स्मारयति। एकमेव स्पष्टं सन्देशः—“सुखे दुःखे च सह स्थितः स एव परिवारः।

---------------

हिन्दुस्थान समाचार